Haur nintzela, bere semeei -guri- berea ez zen hizkuntza bat irakasteko erabakiari buruz galdetu nion amari. Euskarari lotua zegoen nire galdera, baina bere erantzuna ingelesarentzat baliagarri izan zitekeen ere. 8 urte inguru izango nituen nik, baina bere hitzak gogoan geratu zaizkit betiko: “Hizkuntzak berokiak bezalakoak dira: bat bakarrik badaukazu, beti erabili beharko duzu, euripean zein eguzkipean. Baina bi, edo hiru, edo gehiago ere badauzkazu, zuk zeuk erabaki dezakezu zein jantzi kalera irteteko, zein nahiago duzun egoera bakoitzerako, zeinekin zauden erosoen baldintzen arabera eta, gehienbat, zein den zure nortasunarekin hobekien bat datorren hori”.
Hogeita hamar urte geroago, armairua zabal-zabalik eta aurrean bospasei beroki ditudala, gehien babesten nauen hizkuntza euskara zergatik ote den galdetu diot neure buruari, ispiluaren aurrean. Misterioz beteriko hizkuntza da ezbairik gabe, Europako beroki gehienen kasuan ez bezala, jatorri ezezaguna baitu. Demagun armairua lehenengoz ireki genuenerako bertan zegoela dagoeneko; baina ezin jakin bere oihala astrakan errusiarra, Tiroleko artilea edo Kordobako larrua ote den. Dena den, eta Koldo Mitxelena hizkuntzalariak adierazi zuen moduan, benetako misterioa ez du jatorria, mendetan zehar eta hizkuntza salo asko dituen ekosistema baten barruan bizirauteko izan duen gaitasuna baizik.
Hizkuntzek eta gas nobleek ezaugarri bat partekatzen dutela esan genezake: eskuragarri dagoen espazio guztia betetzen saiatzen dira beti eta, ondorioz, elkarren arteko etengabeko borrokan bizi dira. Euskararen corpusa aztertuz gero, ordea, hizkuntza horrek beste guztien patroia jarraitu ez zuela pentsa daiteke, ehunka urte, kilometro eta etenik gabeko harremanean egon diren hizkuntzetako aztarnak aurki baitaitezke bere hiztegian. Bizirik irauteko, agian, menderatu nahi zuten beste horiekin guztiekin negoziatzen ikasiko zuen, auskalo. Eta “izquierda” (“ezkerra” euskaraz), “aquelarre” (“aker larre” edo “okela erre”) edo “zurrón” (“zorro” hitzetik) hitzak, beste askoren artean, hartu-eman horietan zehar arerioak bereganatu zituen harrapakin hutsak izan daitezke apika.
‘Bereak ziren, esaterako, baleen atzetik Atlantikoaren ipar kostaldeetara zihoazen euskal arrantzaleen abestiak’
Argi dagoena da anitz bidaiatu den hizkuntza dela. Euskara ezagutzen ez dutenek trauskila eta abarkaduna dela diote. Bere pasaporteak, ordea, XV. menderako euskararen nazioartekotze-plana miresgarria zela erakusten du: bereak ziren, esaterako, baleen atzetik Atlantikoaren ipar kostaldeetara zihoazen euskal arrantzaleen abestiak, edo mundu osoa historian lehen aldiz zeharkatu ostean Sanlúcar de Barramedako portura iritsi zenean Juan Sebastian Elkanok esan ei zituen lehen hitzak.
Hizkuntzak ez dira berokiak, badakit. Euskara jantzia balitz, ordea, ez litzateke berdea izango. Bere baso eta mendiek mendetan zehar ukitu berdexka, oliba, turkesa edo esmeralda ugari agertu badituzte ere, hizkuntzak “berde” latinoa edo “orlegi” neologismoa (“hostoen kolorea” esan nahi du) erabiltzen ditu kolorea adierazteko. Ez du euskal hitz jatorrik itxaropenaren kolorea adierazteko. Eta, egia esan, oso deigarria da berezko hitzik ez egotea kolore hori adierazteko, beste izen kromatiko guztiek euskarazko pentsamenduaren sekretu handiak ezkutatzen baitituzte: “gorri” hitzak, kolore gorria aipatzeaz gain, osagarririk edo aldaketarik gabeko egoera adierazten du (larru gorri edo urre gorri); “urdin” hitza “uraren koloreari” dagokio; “beltza” hitzak “bele” eta “arbel” hitzekin partekatzen du erroa; “zuri” hitzaren jatorria “zur” hitza da, antza, eta atzerriko kultura askotan garbitasunari eta errugabetasunari lotzen bazaie ere, euskal hiztunentzat zuria faltsukeriaren kolorea baita, akaso, zuhaitzaren barruan eta kanpoaldean itxura ezberdinak agertzen dituen zura bezala, gizaki faltsuak beren pentsamenduaren eta portaeraren artean aldeak agertzen dituzten horiek direlako.
Baina… nahiz eta “gorri”, “urdin”, “beltz” edo “zuri” bezalako hitzak izan, nola liteke “berde” kolorea adierazteko hitz jatorrik ez egotea euskaraz? Ipar Amerikako artikoko elur-antzeko eskualdeetan bizi diren inuitek ez dute kolore zuria adierazteko hitz jatorrik; edo Zeelanda Berriko basamortu gorriztetako maoriek kolore gorrirako hitzik ez dute, ezta ere, eta arrazoi berberagatik ziurrenik. Hamaika tonu berde dituen Euskal Herri batean, gure inguruko errealitatea identifikatu nahi duen hizkuntza batek ez luke hitz berbera erabiliko haritzaren hostoen berdea, pinu baten arantzen hori edo udaberriko belarraren kolorea adierazteko… Eta, ondorioz, “berde” mailegua Erromatarrekin eta euskararen ikusmiran kolore berrien sarrerarekin baino ez zen iritsi. Horrela bada, eta euskara berokia balitz, ez litzateke berdea izango, hamaika tonu berdeko collage-a baizik.
Euskara jantzia balitz zaharra izango litzateke, zaharkitua ia, eta bere bolada pasatua legoke askoren iritziz. Baina beste askorentzat azken berritasuna izango litzateke, vintage eta modernoa aldi berean. Juan Uriagereka hizkuntzalariak, animalietan oinarritutako alegoria batean, euskara marrazoarekin alderatu zuen: dinosauroen jatorritik berrehun milioi urte inguru egin behar da atzera marrazoaren jatorria aurkitzeko, eta Uriagerekaren esanetan, zaharra bada ere (ez marrazoa bezain beste, noski), egunera arte bizirik irauteko habitatera bikain egokitzeko gai izan bada animalia, berdin hizkuntzaren kasuan; eta kontrako iritzia zutenei, askoz ere “modernoagoa” den tximino bat marrazo batekin aurrez aurre jartzeko gonbitea egin zien hizkuntzalariak; uretan, hori bai. Nolanahi ere, hizkuntza baten eta, hain zuzen ere, euskararen bizitza-luzera berme paregabea baino ez da etorkizuneko hiztunentzat, horrenbeste irauteko izan duen gaitasuna etorkizunean etor litezkeen erronkak gainditzeko potentzial bikainaren seinale baita.
‘Euskara jantzia balitz, gizonezkoentzako zein emakumezkoentzako jantzia izango litzateke, bereizketarik gabe’
Euskara jantzia balitz, gizonezkoentzako zein emakumezkoentzako jantzia izango litzateke, bereizketarik gabe, ez baitu gramatika-generorik… Ez litzateke, ordea, unisex zaku bat izango, bere aditzek jomuga duten pertsonaren generoa adierazteko abilezia bitxia baitute. Jantzi erosoa izango litzateke, ezbairik gabe, aditz laguntzaile guztiak A3 tamainako orri batean sartzen baitzaizkio (amets bat baino ez hizkuntza erromantze guztientzat). Jantzi magikoa izan zitekeen ere, mistikotzat baino ezin baitugu jo bizitzarako oinarrizko osagaien artean ageri den antzekotasuna: “ur”, “lur”, “zur”, “su”, “elur”, “egur”, “hezur”…
Egia esan, euskara jantzia dela jakin izan dut berriki. Ingelesez, “basque” hitzak “kortse” esan nahi du, emakumezkoen gorputza bularretik aldakaraino estutzen duen jantzi hori. Agian horrela ikusten gaituzte kanpotik, batek daki: itxitako eta hertsiki estututako hiztun-komunitate bezala. Edo baliteke inolako ezkutuko paralelismorik ez egotea, apika, bizitzeko eta amesteko babesten nauen hizkuntza erabat kontrakoa baita: hizkuntza atsegin, ireki eta malgua, milioi bat lagun pasatxok informazioa bilatu eta lortu, ikertu, maitasuna adierazi, bizitza partekatu, errealitatea aztertu eta, ororen gainetik, munduan egon eta mundura jalgitzeko egunero erabiltzen duten hizkuntza.
*Jatorriz gaztelaniaz idatzitako artikulua.
